ਸਿੱਖ ਮਿਨੀਏਚਰ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼ - ਇਕ ਖੋਜ ਦੀ ਯਾਤਰਾ

                             ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕੋਈ ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੌਫੀ ਟੇਬਲ ਬੁੱਕ ਦੇ ਕਵਰ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ,  ਸਿੱਖ ਮਿਨੀਏਚਰ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੈੱਟ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ   ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਪੇਂਟਿੰਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੁਡਵਿਗ ਡਬਲਯੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਹਾਨ ਰਚਨਾ "ਟਰੈਕਟੈਟਸ ਲੋਜੀਕੋ ਫਿਲਾਸਫੀਕਸ" ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਸਮਾਪਤ ਕੀਤਾ: "ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ,  ਉਸ ਨੂੰ ਚੁੱਪਚਾਪ ਲੰਘਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।" ਉਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਬੋਲਣ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

  ਲੇਖਕ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਮਿਨੀਏਚਰ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ,  ਇਸਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ,  ਵਿਸਤਾਰ,  ਸ਼ੈਲੀਗਤ ਉਧਾਰ ਅਤੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਚਰਚਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਸਿੱਖ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

      ਡਾ: ਗੁਰਦੀਪ ਕੌਰ ਦਾ ਜਨਮ 1984 ਵਿੱਚ ਬਰੇਲੀ,  ਯੂਪੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਬਰੇਲੀ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਡਰਾਇੰਗ ਅਤੇ ਪੇਂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਐਮ.ਏ.ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਯੂਜੀਸੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਜੂਨੀਅਰ ਰਿਸਰਚ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਵੀ ਜਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਸਿੱਖ ਮਿਨੀਏਚਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਬਾਰੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲਵਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ 2019 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੀਐਚਡੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੀ ਖੋਜ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ-ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਕਾਂਗੜਾ ਅਤੇ ਗੁਲੇਰ ਦੀਆਂ ਲਘੂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਖੋਜ ਦਾ ਖੇਤਰ ਸਿੱਖ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਮੁਗਲ-ਰਾਜਪੂਤ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ  ਹੈ। ਉਸਨੇ 14 ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ 13 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਪਰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਉਸਨੇ 2021 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ,  ਕੁਝ 'ਗੁਰਮੁਖੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤੰਤਰ ਦੇਵਤੇ' ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ 'ਸਿੱਖ ਮਿਨੀਏਚਰ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼- ਪੈਟਰੋਨੇਜ,  ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ,  ਸਟਾਈਲਿਸਟ ਬੋਰੋਇੰਗਸ ਐਂਡ ਇੰਫਲੂਏਂਸ' 2022 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ,  ਜੋ ਕਿ ਨੌਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਨੂੰਹ,  ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹੋਏ,  ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਬੜੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਕੀਤੀ।  ਉਸਦਾ ਅਨੁਭਵ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੀ।

      ਲੇਖਿਕਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖ ਲਘੂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹਨ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ‘ਸਿੱਖ ਮਿਨੀਏਚਰ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼’ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਆਪਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ,  ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਲਈ ਸਰਗਰਮ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ,  ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ,  ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਇੱਕੋ ਹੈ,  ਜੋ ਸਿੱਖ ਕਲਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਾਤਰ ਅਤੇ ਸੁਆਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ  ਇਸਨੂੰ ਇਸਦੇ ਮੁਗਲ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਪੂਰਵਜਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਸੱਚੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ,  ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਮੂਰਤੀ-ਪੂਜਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ,  ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਭਰੀਆਂ,  ਨਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਲਈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਕੋਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ,  ਉਹ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਜਾਵੇਗਾ। (ਬਚਿੱਤਰ ਨਾਟਕ,  ਛੰਦ 6,  ਚੌਪਈ/ਛੰਦ 32)। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਯਾਦਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਚਿੱਤਰਣ ਦੀ ਕਲਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ। ਮੇਰੀ ਰਾਏ ਵਿੱਚ,  ਇਹ ਲੇਖਕ ਦੀ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਹਾਨ ਰਚਨਾ ਹੈ।

    ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਅਧਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਦਸ ਅਧਿਆਏ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੱਕ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਪੰਜ ਅਧਿਆਏ ਰਾਮ ਰਾਇ,  ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਦਾਰਾਂ,  ਸਿੱਖ ਦਰਬਾਰਾਂ,  ਗੁਲੇਰ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜਾ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਮ ਪਾਠਕ ਲਈ ਕੀਮਤੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪੁਸਤਕ ਸਿੱਖ ਲਘੂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁਢਲੇ ਕੁਲੀਨਤਾ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਉਸਨੇ 'ਫੋਟੋ ਕ੍ਰੈਡਿਟ' ਦੇ ਤਹਿਤ ਪੰਨਾ 252 'ਤੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਹਰ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।